انواع ساختارهای سازمانی

بیشتر سازمان‌ها چنان طراحی شده‌اند یا به‌صورت طبیعی رشد کرده‌اند که هم ساختار سلسله‌مراتبی داشته باشند و هم ویژگی‌های منعطف‌تر و ارگانیک‌تری دارا باشند.

پیش از آنکه برخی از ساختارهای سازمانی را مورد بررسی قرار دهیم، شایسته است نگاهی بیندازیم به ویژگی‌های یک ساختار سلسله‌مراتبی و تفاوت آن را با ساختاری ارگانیک بشناسیم. شایان ذکر است که هیچ کدام از این ساختارها ذاتاً از ساختار دیگر بهتر نیستند. بلکه مهم این است که ساختار سازمان با اهداف آن سازمان همسو باشد و کارکنان آن بتوانند در آن ساختار به‌خوبی عمل کنند.

ویژگی‌های ساختار سلسله‌مراتبی

·         پیچیدگی بالا

·         عملکردهای جداگانه و موازی بسیار

·         دپارتمان‌ها و بخش‌های بسیار

·         تشریفات زیاد

·         خطوط کنترلی تعریف‌شده بسیار

·         مسئولیت‌های متنوع

·         مشارکت اندک

·         کارکنان در تصمیم‌گیری سهم اندکی دارند و از این جهت حرکت سازمان را کند می‌کنند

·         ارتباطات از بالا به پایین

·         اطلاعات از مقامات عالیه اندک‌اندک به کارکنان رده پایین می‌رسد

ویژگی‌های ساختار ارگانیک

• پیچیدگی کمتر
• تمایز کمتر و عملکردهای جداگانه کمتر
• تشریفات کمتر
• مسئولیت‌ها واقعا سلسله‌مراتبی نیستند و تقسیم مسئولیت‌ها کمتر تشریفاتی است
• مشارکت بیشتر
• کارکنان رده پایین در تصمیم‌گیری‌ها بیشتر تأثرگذارند
• ارتباطات هم‌سطح، از بالا به پایین و از پایین به بالا
• اطلاعات ساده‌تر در تمام سازمان و بین همه کارکنان منتقل می‌شوند

ساختارهای مبتنی بر عملکردها و بخش‌های جداگانه، نمونه‌هایی از ساختار سلسله‌مراتبی هستند.

در ساختارهای مبتنی بر عملکردهای جداگانه، عملکردها (مانند حسابداری، بازاریابی، منابع انسانی و غیره) کاملا از یکدیگر جدا هستند. هر کدام از آنها را مدیری ارشد مدیریت می‌کند که مستقیما به مدیر عامل گزارش می‌دهد. اگر مهارت‌های کارمندان در حد عالی باشد، مزیت این ساختار کارایی بالا و صرفه اقتصادی است.

مهم‌ترین کاستی این ساختار آن است که اهداف جزئی در هر بخش درنهایت ممکن است هدف کلی سازمان را تحت الشعاع قرار دهند.

در ساختارهای مبتنی بر بخش‌های جداگانه، سازمان براساس مکان دفاتر کاری یا مکان مشتریان آن ساختاربندی شده است. هر بخش مستقل است و مدیری دارد که به‌طور مستقیم به مدیر عامل گزارش می‌دهد. هر واحد تجاری براساس خط کاری خاصی طراحی شده است.

مزیت این ساختار ارتباط بهتر با نتایج محلی است زیرا هر بخش می‌تواند آزادانه بر عملکرد خود تمرکز کند.

نقص این ساختار این است که عملکرد و تلاش کارکنان ممکن است تکراری باشد و در کلیت سازمان دوباره‌کاری زیاد شود. مثلا هر بخش ممکن است عملکرد بازاریابی خاص خود را داشته باشد و در نتیجه بازاریابی در کل سازمان غیرکارآمد بشود.

ساختارهای ارگانیک شامل ساختارهای ساده و یک‌دست، ساختارهای ماتریسی و ساختارهای شبکه‌ای است.

ساختار ساده

این ساختار اغلب در کسب‌وکارهای کوچک وجود دارد. ساختار سازمان‌های ساده یک‌دست است. ممکن است درنهایت یک یا دو سطح مدیریتی در این سازمان‌ها وجود داشته باشد. اغلب همه کارکنان در یک تیم کاری بزرگ فعالیت می‌کنند و همه مستقیما فقط به یک فرد گزارش می‌دهند.

مزیت این ساختار کارایی بالا و انعطاف است. همچنین در این ساختار مسئولیت‌ها اغلب روشن و شفاف هستند.

مهم‌ترین نقص این ساختار این است که وقتی چنین سازمانی آن‌قدر بزرگ شد که دیگر مدیر عامل یا مؤسس آن نتوانست به‌تنهایی همه تصمیمات را بگیرد، سازمان دیگر رشد نخواهد کرد و متوقف خواهد شد.

ساختار ماتریسی

در ساختار ماتریسی افراد اغلب در دو سطح یا بیشتر باید به مسئولان خود گزارش دهند. ممکن است در یک سازمان ماتریسی دو شاخه کاری با هم ترکیب شده باشند و مثلا مدیر بازاریابی ممکن است در دپارتمانی که در آن مشغول به کار است، هم به مدیر اجرایی و هم به مدیر بخش بین‌الملل گزارش بدهد.

مزیت این ساختار آن است که سازمان بر عملکردهای جداگانه متمرکز است ولی در عین حال مهارت‌ها و منابع تخصصی به صورت اشتراکی به کار گرفته می‌شوند.

کاستی این ساختار که اغلب می‌تواند به خطرات جدی منجر شود این است که گویی دو ساختار سلسله‌مراتبی با هم وجود دارند و این امر، پیچیدگی ساختاری را افزایش می‌دهد. با افزایش این پیچیدگی، تنش بین دو سلسله‌مراتب افزایش می‌یابد.

ساختار شبکه‌ای

این ساختار به ساختار ناب نیز مشهور است. در این گونه سازمان‌ها یک هسته مرکزی عملیاتی وجود دارد که تجارت استراتژیک را هدایت می‌کند. منابع خارجی یا طرف‌هایی قراردادهای فرعی که جز هسته اصلی نیستند، بسته به نوع کسب‌وکار می‌توانند کارخانجات، پخش‌کننده‌ها، بازاریاب‌های فناوری اطلاعات یا سایر بخش‌ها باشند. این ساختار باعث می‌شود هسته اصلی سازمان بسیار کوچک شود.

این ساختار بسیار منعطف است و اغلب می‌تواند بسیار سریع یا بلافاصله خود را با بازار تطبیق دهد.

عیب این ساختار آن است که لاجرم کنترل آن بسیار دشوار و متزلزل بوده و وابسته است به شرکاء و منابع خارجی. همچنین مدیریت منابع خارجی و تأمین‌کنندگان فرعی در این ساختار بسیار پیچیده و بغرنج است.

مجتمع فنی تهران : برای طراحی یک سازمان باید به چیزهای بسیاری توجه کرد و ساختار سازمانی فقط یکی از آنهاست در هر مرحله از رشد سازمان و با هر تغییری باید طراحی سازمانی را مورد بازنگری قرار داد و بر حسب نیازهای جدید آن را تغییر داد. شناخت این ساختارها به شما کمک کند عوامل احتمالی را شناسایی کنید که موجب مشکلات تیمی یا عدم پیشرفت کسب‌وکار شما می‌شوند.

برگرفته از MindTools

واژه‌نامه

Organic structure

ساختار ارگانیک

ساختاری که از ساختار سلسله‌مراتبی کمتر پیچیده باشد و غیررسمی‌تر باشد و چندان چندمنظوره نباشد و برای برخی کارهای خاص طراحی شده باشد. در این ساختار بر ابتکار عمل افراد تأکید می‌شود تا در صورت تغییر شرایط بتوانند شیوه کار خود را به‌سادگی تغییر دهند.