آموزش مهارت‌های زندگی و اعتیاد (بخش نخست)

یافته‌های تجربی اجرای برنامه آموزش مهارت‌های زندگی

آموزش مهارت‌های زندگی رویکردی آموزشی مبتنی بر افزایش دانش و آگاهی فرد نسبت به سو مصرف مواد مخدر است که انتظار می‌رود منجر به تغییر رفتار فرد شود.

چکیده

مصرف الکل، توتون و سایر مواد مخدر مشکلاتی جدی هستند که اغلب در دوران نوجوانی آغاز می‌شوند. خوشبختانه در دو دهه اخیر پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در توسعه برنامه‌های مؤثر پیشگیری از سو مصرف مواد در نوجوانان حاصل شده است.

برنامه‌ آموزش مهارت‌های زندگی یکی از مؤثرترین برنامه‌ها برای پیشگیری اولیه از سو مصرف مواد مخدر در نوجوانان است که عوامل خطرآفرین و شیوه مراقبت در برابر خطرات را مورد توجه قرار می‌دهد و مسائلی را که با شروع مصرف مواد مخدر مرتبط هستند بررسی می‌کند.

مهارت‌های زندگی و پیشگیری از اعتیاد

علی‌رغم تلاش‌های بسیار معلمان، مربیان، رهبران جوامع و متخصصان حوزه سلامت، مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان همچنان بالاست و کشوری مانند ایالات متحده بالاترین میزان مصرف مواد مخدر را در میان سایر کشورهای صنعتی دارد.

پس از تقریباً یک دهه که نرخ شیوع مصرف در میان نوجوانان کاهش یافته بود، در دهه ۱۹۹۰ این میزان دوباره به شکل قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت. گزارش‌ها و شواهد حاصل از بررسی‌های ملی نشان می‌دهند در این دوران مصرف الکل، سیگار و ماری‌جوانا در میان نوجوانان بسیار افزایش یافته است.

افزایش مصرف در سنین مختلف نوجوانی، گروه‌های نژادی مختلف و در مورد انواع مواد مخدر مشاهده شده است. در پژوهشی مشخص شد که از هر سه نوجوان یکی در ماه گذشته در حد مستی الکل مصرف کرده، از هر سه نوجوان یکی سیگار کشیده و از هر چهار نوجوان یکی ماری‌جوانا مصرف کرده است. ماری‌جوانا رایج‌ترین ماده مخدر غیرقانونی در میان نوجوانان است.

شاید واقعیتی که بیشتر از همه باعث نگرانی است، این است که مصرف مواد مخدر در میان گروه‌های کم‌سن و سال‌تر افزایش یافته است. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که ۳۵ درصد از نوجوانان تا پایان کلاس هشتم مواد مخدر غیرقانونی را امتحان کرده‌ و ۵۰ درصد آنها تا پایان دوران دبیرستان مصرف را آغاز می‌کنند.

هرچند مصرف تفریحی یا امتحان کردن لزوماً منجر به ایجاد الگوی مضر مصرف نمی‌شود، شواهد تجربی نشان می‌دهند که شروع زودهنگام مصرف الکل، توتون یا مواد دیگر در آینده فرد پیامدهای منفی به بار می‌آورد، مانند گرفتار شدن جدی‌تر در مصرف مواد مخدر غیرقانونی، رفتارهای خشونت‌آمیز و بزهکارانه، ضعف جسمانی و مشکلات روانی در بزرگسالی. همچنین ادامه مصرف مزمن مواد مخدر در بزرگسالی می‌تواند باعث ایجاد مشکلات جسمی، روانی، شغلی، مالی، قانونی و مشکلات مربوط به رابطه شود.

اهمیت پیشگیری از سو مصرف مواد مخدر

عوارض فزاینده و مرگ‌ومیر ناشی از مصرف زودهنگام و مداوم مواد مخدر باعث شده است که مراکز بهداشت عمومی به فکر کاهش آمار مصرف مواد در میان نوجوانان باشند و این کار به اولویت بسیاری از دولت‌ها و مقامات محلی تبدیل شده است.

اگرچه در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در میزان اثربخشی روش‌های درمانی سو مصرف مواد مخدر اتفاق افتاده است، این درمان‌ها هزینه‌بر هستند، به کار فراوان نیاز دارند و نرخ بازگشت به مصرف همچنان در میان افرادی که ترک می‌کنند بالاست.

از این رو، برنامه‌های مربوط به پیشگیری از مصرف به‌ویژه در میان نوجوانان راه حل حیاتی دانسته می‌شوند. این برنامه‌ها شامل آموزش مهارت‌های زندگی هستند که باید در مدرسه، خانه و اجتماع انجام شوند و رسانه‌های عمومی، سیاست‌های دولتی و قوانین در این زمینه نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

خوشبختانه درک ما از علت و شیوه پیشگیری مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان در دو دهه گذشته بسیار افزایش یافته است. عوامل خطرزای متعددی که در مراحل آغازین مصرف تعیین‌کننده هستند شناسایی شده‌اند و می‌دانیم که چگونه باید این عوامل را بی‌اثر کرد.

تحقیقات نشان داده‌اند که سو مصرف مواد نتیجه تعامل پیچیده چندین عامل مختلف از جمله عوامل شناختی،‌ نگرشی، اجتماعی، شخصیتی، دارویی، بیولوژیکی و رشدی است، اما عوامل اجتماعی قوی‌ترین عوامل شروع مصرف سیگار، الکل و سایر مواد مخدر هستند.

رفتار والدین و خواهر یا برادر بزرگ‌تر و دوستان نیز در شروع مصرف اثرگذار است. تحقیقات نشان داده‌اند والدینی که مواد مصرف می‌کنند یا مخالفت آشکاری با مصرف مواد ندارند، فرزندان خود را به سطح بالاتری از مصرف هدایت می‌کنند.

روابط خانوادگی ضعیف و توجه ناکافی به تربیت فرزندان نیز یکی از عوامل خطرزای اعتیاد است، همچنین رسانه‌هایی که مصرف مواد را بخشی از محبوبیت، موفقیت یا تفریح فرد نشان می‌دهند. مطالعات همچنین نشان داده‌اند نوجوانانی که تجربه یا رویکردی مثبت به مواد مخدر دارند بیشتر از کسانی که این رویکرد یا تجربه را ندارند، ممکن است دچار سو مصرف شوند.

به علاوه، مصرف مواد مخدر با ویژگی‌های فردی مانند منفی‌نگری، خودکنترلی پایین و احساسات شدید نسبت دارد و این ویژگی‌ها ناشی از مکانیسم‌های روانشناختی و بیولوژیکی درونی هستند. علائم روانپزشکی مانند افسردگی و اضطراب نیز در مصرف مواد تأثیر مستقیم دارند. تأثیر اثبات‌شده مواد مخدر بر افزایش دوپامین نیز یکی دیگر از دلایل مصرف این مواد نزد نوجوانان است.

بسیاری از برنامه‌های پیشگیری بر ممانعت از مصرف یا دست‌کم به تأخیر انداختن آن تمرکز دارند. این برنامه‌ها بر نوجوانان مشغول در سال‌های نخستین دبیرستان متمرکز هستند. تدوین الگوی پیشگیری از مصرف نه‌تنها در کاهش مرگ‌ومیر ناشی از سو مصرف مواد مخدر اثرگذار است، در ادامه نیز باعث کاهش یا به تأخیر افتادن مصرف مواد خطرناک‌تر در بزرگسالی و جلوگیری از پیامدهای منفی فردی و اجتماعی آنها می‌شود.

رویکردهای پیشگیری از سو مصرف مواد مخدر

چندین رویکرد پیشگیرانه در مدارس اجرا می‌شوند که فراگیرترین این رویکردها آموزش مهارت‌های زندگی و افزایش دانش فرد و تغییر نگرش است که انتظار می‌رود این آموزش‌ها بر رفتار فرد اثر بگذارند که البته متأسفانه همیشه دانش منجر به تغییر رفتار نمی‌شود.

مؤثرترین رویکرد در پیشگیری از سو مصرف مواد مخدر، منبعث از نظریه‌های روانشناسی-اجتماعی و متمرکز بر خطرات روانی و اجتماعی مواد مخدر است. آموزش مهارت‌های زندگی و مقاومت‌پذیری اجتماعی باعث می‌شود نقش الگوسازی ذهنی در رفتارهای پرخطر مربوط به مواد مخدر و فشار اجتماعی از سوی همسالان روشن‌تر شود.

برنامه‌های پیشگیرانه اجتماعی بر آموزش شیوه مقاومت در برابر مصرف مواد و دفاع از هنجار عدم مصرف تمرکز دارند. هدف این برنامه‌ها این است که نوجوانان را از موقعیت‌های پرخطر و تجربه مواد مخدر دور نگه دارد و آگاهی لازم را در مورد شیوه مدیریت فشار اجتماعی به آنها بدهد.

افزایش شایستگی فردی در این پیشگیری مؤثر است. با آگاه کردن فرد از فرایندهای تأثیر اجتماعی، تقلید و الگوبرداری، او به این خطر خودآگاه می‌شود که ممکن است مصرف مواد را به عنوان استراتژی خود برای تطبیق با محیط برگزیند. از این رو افزایش شایستگی، مانند تقویت مهارت تصمیم‌گیری، روابط بین‌فردی، قاطعیت و مقابله با اضطراب و خشم در کاهش احتمال مصرف مواد مخدر مؤثر است.

برنامه آموزش مهارت‌های زندگی

برنامه آموزش مهارت‌های‌ زندگی (LST) نوعی برنامه افزایش شایستگی است که بر مهارت‌های مقاومت در برابر مصرف مواد مخدر مبتنی است. الگوی عمومی آموزش مهارت‌های زندگی در سطح فردی و اجتماعی بنا بر شواهد در دو دهه اخیر در میان دانش‌آموزان بیشترین اثربخشی را داشته است و بیش از پنجاه درصد از مصرف مواد مخدر پیشگیری کرده است. به علاوه برنامه آموزش مهارت‌های زندگی در جغرافیاها و مناطق مختلف و در میان افراد با پس‌زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مختلف اثربخش بوده است.

ویژگی‌های کلی برنامه آموزش مهارت‌های زندگی

برنامه آموزش مهارت‌های زندگی سه بخش اصلی دارد. اولین بخش به دانش‌آموزان مجموعه‌ای از مهارت‌های کلی را منتقل می‌کند که به کمک آنها خود را مدیریت کنند. بخش دوم بر مهارت‌های عمومی و اجتماعی تمرکز دارد. این دو بخش شایستگی‌های فردی و اجتماعی فرد را بالا می‌برند، انگیزه او را برای مصرف مواد مخدر کاهش می‌دهند و آسیب‌پذیری او را در برابر تأثیرات اجتماعی کم می‌کنند.

سومین بخش برنامه آموزش مهارت‌های زندگی، بر انتقال اطلاعات و مهارت‌هایی تمرکز دارد که به‌طور ویژه به مواد مخدر مربوط هستند و هنجارها و نگرش‌های ضد مواد مخدر را تبیین می‌کند.

بخش نخست: مهارت‌های مدیریت خود

مهارت‌های مدیریت خود در برنامه آموزش مهارت‌های زندگی مجموعه‌ای از مهارت‌های شخصی مانند مهارت حل مسئله، شناسایی مشکل، هدف‌گذاری، تجزیه و تحلیل، شناسایی پیامدها، مقاومت در برابر نفوذ رسانه و مهارت‌های شناختی را در فرد ایجاد می‌کند تا بتواند بر اضطراب و خشم خود غلبه کند و اهداف واقع‌بینانه وضع کند، رفتار شخصی خود را بهبود ببخشد و عزت نفس خود را افزایش دهد.

بخش دوم: مهارت‌های اجتماعی

بخش مهارت‌های اجتماعی برنامه آموزش مهارت‌های زندگی بر بهبود مهارت‌های بین‌فردی، غلبه بر شرم، تعریف کردن از دیگران، شنیدن تعریف دیگران، شروع صحبت با دیگران و همچنین بهبود مهارت‌های مربوط به ملاقات با دیگران و قطعیت (کلامی یا غیرکلامی) در رابطه اشاره دارد.

بخش سوم: مهارت‌ها و اطلاعات مربوط به مواد مخدر

این بخش برنامه آموزش مهارت‌های زندگی، بر اطلاع‌رسانی و تغییر نگرش در مورد مواد مخدر تمرکز دارد و مهارت مقاومت در برابر سو مصرف و تأثیرات همسالان و رسانه‌ها را آموزش می‌دهد. ایجاد مقاومت اجتماعی بخش مهمی از این آموزش‌هاست که بر پیامدهای کوتاه‌مدت مصرف مواد تمرکز دارد و تکنیک‌های مقاومت در برابر وسوسه‌های گروهی را آموزش می‌دهد.

جمع‌بندی

مؤثرترین رویکرد در پیشگیری از سو مصرف مواد مخدر، منبعث از نظریه‌های روانشناسی-اجتماعی و متمرکز بر خطرات روانی و اجتماعی مواد مخدر است. آموزش مهارت‌های زندگی و مقاومت‌پذیری اجتماعی باعث می‌شود نقش الگوسازی ذهنی در رفتارهای پرخطر مربوط به مواد مخدر و فشار اجتماعی از سوی همسالان روشن‌تر شود.

برنامه آموزش مهارت‌های‌ زندگی (LST) نوعی برنامه افزایش شایستگی است که بر مهارت‌های مقاومت در برابر مصرف مواد مخدر مبتنی است. الگوی عمومی آموزش مهارت‌های زندگی در سطح فردی و اجتماعی بنا بر شواهد در دو دهه اخیر در میان دانش‌آموزان بیشترین اثربخشی را داشته است و بیش از پنجاه درصد از مصرف مواد مخدر پیشگیری کرده است.

به علاوه برنامه آموزش مهارت‌های زندگی در جغرافیاها و مناطق مختلف و در میان افراد با پس‌زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مختلف اثربخش بوده است. در مقاله «آموزش مهارت‌های زندگی و اعتیاد (بخش دوم)» به جزئیات و آینده برنامه آموزش مهارت‌های زندگی بیشتر می‌پردازیم. نظرات خود را در مورد موضوع این مقاله از طریق کامنت با ما در میان بگذارید.

نویسندگان: گیلبرت بوتوین (Gilbert J. Botvin) و کنت گریفین (Kenneth W. Griffin)

منبع: The Journal of Primary Prevention، شماره ۲۵، اکتبر ۲۰۰۴

مترجم: بهناز دهکردی

در دنیای کسب‌وکار امروز، تحصیلات دانشگاهی برای حفظ ارزش شما به‌عنوان نیروی کار بااستعداد و کارآمد کافی نیستند. برای‌ اینکه مزیت رقابتی شخصی خود را حفظ کنید، باید بر آموزش مستمر و مادام‌العمر خود سرمایه‌گذاری کنید. خانواده بزرگ مجتمع فنی تهران هرساله به هزاران نفر کمک می‌کند تا در مسیر شغلی خود پیشرفت کنند.

اگر شاغل هستید و وقت ندارید در دوره‌های آموزشی حضوری شرکت کنید، مجتمع فنی تهران گزینه‌هایی عالی برای آموزش مجازی، آنلاین، آفلاین و ترکیبی ارائه می‌دهد. با شرکت در دوره‌های کوتاه‌مدت مجتمع فنی تهران و دریافت مدارک معتبر و بین‌المللی می‌توانید با اعتماد به نفس مسیر ترقی را طی کنید و در سازمان خود به مهره‌ای ارزشمند تبدیل شوید.